یلدا در کردستان، همچون شهرهای دیگر میهن پهناورمان زیبا و پررنگ و پرمعناست،اما با سادگی و ساده زیستی کردستانی‌ها و با گرمای وجود آنها که به آغاز سرما، گرمایی جانفزا می‌بخشند رنگین‌تر، سنگین‌تر و پرمحتواتر باشد. شب یلدا را در کردستان «شه‌و چله» یا «شه‌و زمسان» می‌نامند. مراسم یلدا، طولانی‌ترین شب سال، یکی ‌از آداب به یادگار مانده از پیشینیان، شب آب شدن یخ دل‌ها، لحظات مهرورزی و نزدیکی هرچه بیشتر انسان‌ها به یکدیگر است.
آداب و رسوم مربوط به شب یلدا در مناطق مختلف و بین اقوام گوناگون با تفاوت‌هایی برگزار می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام یلدا را که مصادف با انقلاب زمستانی است مبارک داشته و در این شب جشن می‌گیرند. اقوام کرد نیز این شب را جشن می‌گیرند و مراسم خاصی دارند.

آداب و سنن شب چله
 یکی از شهروندان سنندجی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: سنت‌های یلدا هر‌سال در آخرین شب پاییز و شروع فصل زمستان ، مردم را به تکاپو می‌اندازد و آنان در نقاط مختلف کشور و هر‌یک با فرهنگ، آداب و رسوم خاص خود بلندترین شب سال را جشن می‌گیرند و خوشحالی می‌کنند.
«فریبا شاه کرمی» ادامه می‌دهد: مردم کردستان نیزدر هفته آخر آذر ماه خودشان را برای شب یلدا آماده می‌کنند. آنها به تهیه و تدارک غذای مخصوص شب یلدا می‌پردازند و در چند روز مانده به شب یلدا سبزی تازه و برگ مو و دیگر مواد لازم را برای تهیه دلمه مهیا می‌کنند.

 صله رحم
یکی دیگر از شهروندان نیز اضافه می‌کند: شب یلدا شب کنار هم بودن خانواده‌هاست. با اینکه اعضای خانواده‌ها از هم دور هستند، ولی در این شب همه در خانه بزرگ خانواده جمع می‌شوند.
«علی اخوان» ادامه می‌دهد: حضور درمنزل بزرگان خانواده، خواندن دعاهای شکرانه‌ نعمت و سلامتی، تزئین سفره‌ مخصوص با انواع میوه‌ها و خشکبار، تهیه تنقلات و شیرینی‌‌های مختلف، صله ارحام و از همه بالاتر خوردن هندوانه، از جمله رسوم و سنت‌های دیرینه مردم کردستان در شب یلدا محسوب می‌شود.
وی می‌گوید: شب یلدا دارای آداب و سنن خاص خود است و باید رسانه‌های کشور بیشتر به این مهم بپردازند تا این آیین در کشور واستان به دست فراموشی سپرده نشود.

 نوستالژی
مرد کهنسالی نیز با بیان خاطراتی از شب‌های یلدایی که پشت سر گذاشته است، می‌گوید: در قدیم‌، آیین شب یلدا را از مراسم عید نوروز هم باشکوه‌تر برگزار می‌کردیم و دور هم جمع شدن‌هایمان بسیار باشکوه و به یادماندنی بود.
وی می‌گوید: شب‌های یلدا، اقوام و آشنایان در خانه بزرگ‌ترها جمع می‌شدند و دور یک کرسی که روی آن انباشته از تنقلاتی مانند گردو، فندوق، کشمش و نخودچی بود تا سحر بیدار می‌ماندند و پدربزرگ و‌گاه مادربزرگمان به گفتن قصه برای ما بچه‌ها می‌پرداختند و ما هم خوابمان نمی‌برد و لذت می‌بردیم، ولی متأسفانه امروزه  خانواده‌ها از هم دور هستند و بسیار کم با هم  رفت‌و آمد دارند.

دوری از تجملات
خانم میانسالی که درحال خرید است، می‌گوید: این آجیل را برای شب یلدا یا شب«چله» تهیه می‌کنم تا همراه هدایای دیگر به‌ منزل نوعروسم بفرستم.
« بهار لطفی» می‌افزاید: در این شب معمولا خانواده‌هایی که پسرشان نامزد دارد، انواع آجیل، شیرینی و میوه‌های فصل مثل انار و هندوانه را همراه با هدایایی برای عروس در بسته‌های آذین‌بندی شده به خانه‌ او می‌برند. وی می‌گوید: سال بعد اگر عروس به‌خانه شوهر رفته باشد انجام این عمل بر عکس می‌شود. یعنی خانواده عروس به‌ همین‌ترتیب هدایایی را به‌خانه داماد می‌فرستند. به ‌گفته این خانم، کوتاهی در این امر نوعی بی‌احترامی و بی‌توجهی به عروس یا داماد تلقی می‌شود.
یکی دیگر  از شهروندان می‌گوید: زنده‌ نگه داشتن آیین صله ارحام در این شب ضروری است. «فاطمه کردستانی» می‌افزاید: درکردستان عده قابل توجهی از مردم برای شام این شب دلمه پخت می‌کنند و عقیده‌ دارند که این غذا ، گرمی است و بدن انسان را درمقابل سرما مقاوم می‌سازد. علاوه بر دلمه بر سر سفره این شب، رب انار، دوغ، ماست، کره محلی و کالک ترش که از چند ماه پیش آماده شده نیز گذاشته می‌شود.
 وی اضافه می‌کند: مرسوم است که استفاده از کالک ترش برای هضم بهتر غذای چرب و سنگین شب چله است و خوردن آن پس از غذا موجب می‌شود تا از میوه‌ها و تنقلات این شب نیز بتوان استفاده کرد. شماری نیز در این شب از مرغ و ماهی به‌ خاطر خوش یمن دانستن آن استفاده می‌کنند.
کردستانی ادامه می‌دهد: زنده نگه داشتن مراسم سنتی کردستان مانند دیگر مراسم ضروری است و هر‌آنچه که باعث یکدلی مردم با اقوامشان و نیزصله ارحام شود خوشایند است.

شبی پرا ز مهربانی
کارشناس ارشد مردم‌شناسی میراث فرهنگی استان نیز اظهار می‌کند: واژه‌ یلدا از زبان سریانی و به معنای تولد است و سبب این نامگذاری را چنین دانسته‌اند که در پایان این شب دراز که اهریمنی است، خورشید یا مهر متولد می‌شود و تاریکی را از میان می‌برد. یلدا و مراسمی که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می‌کنند، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه آریایی‌هاست.
«امیر صادقی» ادامه می‌دهد: اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است. در خانواده‌هایی که پدر، در قید حیات باشد معمولاً فرزندان با عروس‌ها و دامادها شب چله را در آنجا می‌گذرانند و معمولاً نوبت را رعایت می‌کنند و به‌ترتیب به دیدار مادر و پدر عروس و داماد می‌روند . اما به هر‌صورت که باشد اصل بر جمع شدن چند خانواده در کنار هم است که اگر این تجمع صورت نپذیرد، با وجود رعایت دیگر ویژگی‌های شب چله که شامل تهیه شام و میوه و تنقلات خاص می‌شود، نمی‌توان گفت در آن خانه، مراسم جشن شب چله برگزار شده است.

آماده شدن برای شب چله
کارشناس ارشد مردم‌شناسی میراث فرهنگی استان می‌افزاید: سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه می‌شود در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالَک تورش (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند. همچنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه‌های انگور را در زیرزمین یا در سایه نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم) می‌گویند.
امیر صادقی می‌گوید: غذای این شب عموماً دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را لابه لای آن می‌گذارند. سفره‌شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شیره‌ انگور، دوغ، ماست، روغن و کره محلی، پیاز و خربزه ترش است. امروزه در کنار دلمه برگ مو و کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان نیز تهیه می‌شود. بعد از صرف شام، کالَک ترش را قاچ کرده و میل می‌کنند. بعد از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه‌ ترش، هضم غذا را آسان می‌کند و باعث می‌شود بقیه‌ شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله استفاده کرد. لازم به ذکر است آب داخل خربزه را نیز که مزه‌ ترش و شیرین می‌دهد جداگانه در ظرفی ریخته و تقسیم می‌کنند.
وی همچنین عنوان می‌کند: در کردستان، در هر‌محله‌ای اگر خانواده‌هایی وجود داشته باشند که استطاعت مالی مناسبی برای برگزاری این مراسم نداشته باشند، از طرف دیگران برایشان شام برده می‌شود. همچنین چون در بازار کالَک ترش به تعداد کافی وجود ندارد و معمولاً گران است، اگر خانم خانه بداند در همسایگی یا در فامیل زن حامله‌ای وجود دارد، حتما از آن خربزه ترش برایش خواهد برد. همچنین در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه‌هاوسا» می‌گویند.
این کارشناس می‌گوید: در گذشته قبل از خوردن یا بعد از آن، بزرگان فامیل داستان‌ها، متل‌ها و افسانه‌های قدیمی تعریف می‌کردند. امروزه در روستاها، حکایت‌گویی همچنان پابرجا مانده و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند. همچنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.